پدیدهٔ کِشَند یا جزر و مد اساساً زاییده نیروی گرانش کره ماه است، آشکار است که دریاها در سنجش با خشکی‌های زمین نرمش‌پذیری بیشتری دارند و از این روی در برابر نیروی کشش ماه کمتر ایستادگی می‌کنند، به همین مناسبت توده‌های آب در زیر پای ماه انباشته می‌گردند و پدیده‌ای را به نام «برکشند» (مد) ایجاد می‌کنند.

هم‌زمان با «برکشند» رو به ماه، «برکشند» دیگری در آن سوی کره زمین ایجاد می‌گردد بدین‌سان که آبهای آن سوی کره زمین که از ماه بدورند، کمتر متأثر گردیده و به اصطلاح عقب می‌مانند و آب-توده کلانی را ایجاد می‌کنند، بنابراین روزانه هر نقطه از سطح دریا دوبار دستخوش برکشند و دو بار هم دستخوش «فروکشند» (جزر) می‌گردد.

جنگل‌های حَرّا در هنگام فروکشند. جزیرهٔ قشم، ایران

بنابراین، به‌طور میانگین بازه زمانی میان دو برکشند و فروکشند پیاپی ۱۲ ساعت و ۵/۲۵ دقیقه است، درست نیمه زمانی که طول می‌کشد، تا ماه ظاهراً یک دور کامل گرد زمین بپیماید یعنی ۲۴ ساعت و ۵۱ دقیقه.

کشند همراه با حرکت ظاهری ماه از افق شرقی ناظر، به سمت افق غربی او پیش می‌روند.

اثر گرانش خورشید در کشند نسبت ‏به ماه در رده دوم اهمیت‏ برخوردار است، زیرا بازه آن بیشتر (فاصله خورشید از زمین یکصد و پنجاه میلیون کیلومتر) است، از این‌رو نسبت نیروی کشندزای خورشید تنها پیرامون ۷ درصد نیروی ماه است.

هنگامی که نیروهای کشندزای ماه و خورشید هماهنگ عمل می‌کنند، مثلاً هنگام ماه نو که هر دو در یک طرف زمین هستند، جزر و مدها در بیشینه خود هستند و به نام کشند فنری یا «مه‌کشند» (spring tide) نامیده می‌شود، حد دیگر وقتی است که خورشید و ماه باهم زاویه ۹۰ درجه (تربیع) می‌سازند در این هنگام جزر و مد را به کمینه و به کشندهای کوچک یا «که‌کشند» (neap tide) بدل می‌سازند.

نزدیکی ماه نیز تأثیری در بلندی کشند دارد، هنگامی که ماه در فرودینه (حضیض) زمینی قرار دارد نیروی کشندزای آن به اندازه ۲۰% بیش از حد عادی است.

گرانش ماه سبب می‌شود افزون بر آماسیدن آبهای کره زمین، خشکی‌ها نیز دستخوش تورم گردند که در سنجش با آماس آبها نامحسوس است.

نیروی برآمده از گرانش ماه و لنگری که از جانب انباشته شدن آبها به وجود می‌آید، سبب می‌شوند چرخش محوری زمین به آرامی ایست (ترمز) کند و بدین‌سان بر طول شبانه‌روز زمینی می‌افزایند.

بررسی خطوط رشد و نمو سنگواره‌های مرجانی بیانگر آن است که در ۳۵۰ میلیون سال پیش طول شبانه‌روز حدود سه (۳) ساعت کوتاهتر از شبانه‌روز کنونی بوده و طول سال خورشیدی به چیزی حدود ۴۰۰ روز افزون می‌گردیده است.

بررسی‌هایی که از روی پیشینه‌های بجا مانده از خورشیدگرفتگی‌ها و ماه گرفتگیهای گذشته به اجام شده، نشان می‌دهد که روند افزایش طول روزهای زمینی ‏۰۰۱۶% ثانیه در هر سده است.



موج جزر و مد

وقتی ماه و خورشید نزدیک به هم یا در مقابل یکدیگر قرار بگیرند، اثرات گرانشی آنها موجب تقویت جزرومد خواهد شد. این پدیده را در اصطلاح مه‌کشند (Spring Tide) می‌گویند. هفته گذشته که ماه در حالت بدر قرار داشت، شرایط مه‌کشند برقرار بود و به همین دلیل، در برخی نقاط مانند رودخانه سورن در گلوسزترشایر انگلیس، این امواج با شدت قابل‌توجهی پدید آمدند.

پدیده جزر و مد در اثر اختلاف نیروی گرانشی وارد بر نقاط مختلف زمین نسبت به یکدیگر پدید می‌آید. نقاط نزدیک‌تر به ماه، با شدت بیشتری کشیده می‌شوند و نقاط دورتر، با شدت کم‌تر؛ اما از آن‌جا که زمین سیاره بسیار بزرگ و سنگینی است، این‌طور به‌نظر می‌رسد که در مقایسه با مرکز زمین، نقاط نزدیک‌تر به ماه کشیده می‌شوند و نقاط دورتر از ماه، در جهت مخالف رانده می‌شوند. در اثر این کشش و رانش، آب از نواحی دور کشیده می‌شود (جزر) و در این مناطق بالا می‌آید (مد).

جالب این‌جاست که جزر و مد فقط در آب‌های آزاد اتفاق می‌افتد و در جایی مثل دریای خزر که ارتباطی با اقیانوس‌های روی زمین ندارد؛ جزر و مد اتفاق نمی‌افتد. شایان ذکر است که موج جزرومد شبیه به موج سونامی، منتها با شدتی بسیار کمتر است!